NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Chapter 2 स्वर्णकाकः
प्रस्तुतः पाठः श्रीपदशास्त्रिणा विरचितात् “विश्वकथाशतकम्” इति कथासङ्ग्रहात् गृहीतोऽस्ति। अत्र विविधदेशेषु व्याप्तानां शरलोककथानां वर्णनं विद्यते। एषा कथा वर्मा ( म्यांमार्) देशस्य श्रेष्ठा लोककथा अस्ति। अस्याः कथायाः लोभस्य दुष्परिणामः तथा च त्यागस्य सुपरिणामः स्वर्णपक्षिकाकमाध्यमेन वर्णितोऽस्ति।
पुरा कश्मिरदेशस्य ग्रामे एका निर्धना वृद्धा स्त्री निवसति। तस्या: च एका दुहिता बिनया मनोहरा चारूशीला। एकदा माता स्थाल्यां तण्डुलान् निक्षिप्य पृष्ठे आदिशत्। “सूचीतैः तण्डुलान् खगेभ्यः रक्ष।” किंचिन्कालानन्तरम् एकः विचित्रः काकः समीपं तस्या: समीपम् आगच्छत्।
नैतादृशः स्वर्णपक्षो रजतचञ्चुः स्वर्णकाकस्तया पूर्वं दृष्टः। तं तण्डुलान् खादन्तं हस्तन्यस्तं विलोकेत्य बालिका रोदितुमारब्धा। तं निवारयन्ती सा प्रार्थयत्— “तण्डुलान् मा भक्षय। मदीया माता अतीव निर्धना वर्तते।” स्वर्णपक्षः काकः प्रोवाच, “मा शुचः। सूर्योदयात्पूर्वं ग्रामद्वारि पिप्पलद्रुमः तव आगन्तव्यं। अहं तव तण्डुलमूल्यं दास्यामि।” प्रहसितं बालिका त्रिरपि अपि न लेभे।
सूर्योदयसमीपे एव सा तत्रोपस्थिताः। वृक्षस्य उपरि विलोकय सा च आश्चर्यचकिता सञ्जाता। यत् तत्र स्वर्णमयः प्रासादः वर्तते। यदा काकः शिथिलः प्रभूतः स्तवन् तेन स्वर्णपात्राकृतिं “हंहो बाले! त्वमागता, तिष्ठ, अहं तवकृते सोपानमवतार्यामि, तत्कथय स्वर्णमयं रजतमयं ताप्रमयं वा” कन्या अब्रवीत् “अहं निर्धनाऽस्मि: दुहिता अस्मि तापत्रयोपेनेव आगामिष्यामि” परं स्वर्णसोपानेन सा स्वर्णि-भवनम् आरोहता।
चिरकालं भवने चित्रविचित्रवस्तूनि सज्जातानि दृष्ट्वा सा विस्मयं गता। शान्ता ता विलोक्य काकः अब्रवीत्- “पूर्वं लघुपात्रार्हः क्रियताम्- वद त्वं स्वर्णस्थाल्याः भोजनं करिष्यसि किं वा रजतशालायाम् उत ताम्रशालायाम्”? बालिका अब्रवत्त् – ताम्रशालायाम् एव अहं निर्धना भोजनं करिष्यामि। तदा सा आश्चर्यचिकिता सञ्जाता। यदा स्वर्णपात्रेण स्वर्णशालायां भोजनं परिवीतम् न प्रातिष्ठत् स्वादु भोजनमध्यवसत् बालिका खालितवती काकोऽब्रवत् – “बालिके! अहं पश्यामि यत् त्वम् सर्वदा अत्रैव तिष्ठ परं तव माता तु एकाकिनी वर्तते। अतः त्वं शीघ्रमेव स्वगृहं गच्छ”।
इत्युक्त्वा काकः कक्षान्तरात् तिष्ठन् मञ्जूषाः निस्सार्य तां प्रत्यवदत् – “बालिके! यथेष्टं गृहाण मञ्जूषामेकाम्।” लघुतमां मञ्जूषां गृहीत्वा बालिकया कथितम् इयत् एव मदीयतण्डुलानां मूल्यम्।”
गृहमार्गे तया मञ्जूषा समुद्धाटिता, तस्यां महाहारिणि हीरकाणि विलोक्य सा प्रहृषिता तदिङ्गनीका च सञ्जाता।
तस्मिनेव ग्रामे एका अपर्या लुब्धा वृद्धा व्यवसिता। तस्या अपि एका पुत्री आसीत्। ईर्ष्यया सा तस्याः स्वर्णिकाकथ्यं रहस्यं ज्ञातवती। सूर्यात्तं तण्डुलान् निधाय तस्यां स्वसुता रक्षायै नियुक्ता। तथैव स्वर्णपक्षः काकः तण्डुलान् भक्षयन् तामपि तत्रेवाकारयत्। प्रातस्तत् गत्वा सा काकं निर्धनस्त्री प्रवोचत्—”भो नीचकाक! अहंभागा, मम तण्डुलमूल्यं प्रस्थम्” काकोऽब्रवीत्—”अहं तवकृते सोपानम् अवतारयामि तत्कथय स्वर्णमयं रजतमयं ताम्रमयं वा।” गत्वा बालिकाया श्रुत्वा—”स्वर्णमयं सोपानम् अहम् आगच्छामि” परं स्वर्णिकाकस्तां ताम्रमयं सोपानमेव प्राक्रष्ट। स्वर्णिककस्तां भोजनमपि ताम्रभाजने एव अकारयत्।
प्रतिनिवृत्तिकाले स्वर्णिकाकेन कक्षान्तरात् तिष्ठः मञ्जूषाः तस्यैः समुद्धाटिता: लोभवशात् सा बृहत्तमां मञ्जूषां गृहीत्वती। गृहमार्गे सा तर्हि तावत् मञ्जूषामुद्धाटयति तावत्तस्यां भीषणा: कृष्णसर्पाः विलोकिताः। लुब्धया बालिकया लोभस्य फलं प्राप्तम्। तदनन्तरं सा लोभं परित्यजत।
NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Chapter 2 स्वर्णकाकः
अभ्यास:
